• Discussiefora
• Filmfragment
• Hypothese
• Discussie 1:"een beter liedje" versus "een ander liedje"
• Discussie 2:"Ik kon mezelf gemakkelijk terugvinden in Rita"

Discussiefora: praktische uitwerking en omstandigheden

Naar aanleiding van een specifieke scène uit de film Educating Rita formuleerden we de volgende drie vragen voor de leraren-in-opleiding:

 

1. Interpreteer de scène. Wat betekent de scène? Wat leer je over de representatie van geletterdheid en culturele verschillen? (we vroegen de studenten om hierbij aandacht te besteden aan de dialogen en handelingen van de personages, de mise-en-scène en de cinematografie)

2. Confronteer de film Educating Rita met jouw eigen levensverhaal of met de persoonlijke ervaringen van anderen.

3. Confronteer Educating Rita met andere films die je hebt gezien.

 

We vroegen de studenten eerst om deze vragen individueel te beantwoorden in discussiefora op een online leeromgeving (i.c. digitaal platform Zephyr). In elk discussieforum participeerden kleine groepjes van zes à acht studenten. Vervolgens vroegen we de studenten om minstens twee à drie keer te reageren op wat hun medestudenten hadden geschreven. Ze konden daarbij akkoord gaan of het niet eens zijn met de filminterpretaties van de andere participanten of ze konden hun persoonlijke verhalen becommentariëren. De studenten kregen de tijd om gedurende drie à vier weken actief te blijven op de discussiefora. Na die periode werden de fora afgesloten. Hoewel we een tijdlang een paar fora modereerden, kozen we uiteindelijk voor niet-gemodereerde fora, omdat we de opinies, interpretaties en verhalen van de leraren-in-opleiding zo weinig mogelijk wilden beïnvloeden of remmen.

 

De studenten die aan de discussiefora participeerden, volgden de Specifieke Lerarenopleiding en/of de opleiding Pedagogische Wetenschappen (UGent). In totaal namen 123 studenten deel. De studenten volgden diverse vooropleidingen: taal- en letterkunde, geschiedenis, kunstgeschiedenis, filosofie, etc. De meesten onder hen hadden geen specifieke filmwetenschappelijke voorkennis.

 

We merken ook nog op dat we in dit geval een screening van de volledige film hadden georganiseerd zodat ook het hele narratieve verloop van Educating Rita in de discussies over het filmfragment kon worden meegenomen. 

Filmfragment

De film Educating Rita bevat een cruciale scène naar het einde van de film toe, waarin de kern van de problematiek m.b.t. het verwerven van geletterdheid wordt aangeraakt. De setting van de scène is prof. Frank Bryants  stijlvolle woning, waar hij Rita ontvangt. Rita, een 26-jarige kapster, heeft een literatuurcursus Open Universiteit gevolgd bij Bryant om te ontsnappen aan haar verstikkende en beperkende familiale arbeidersmilieu en huwelijk. Zoals ze het zelf eerder in de film verwoordde, vatte zij haar studie aan "to sing a better song". Geleidelijk aan heeft Rita zich, samen met haar mentor, een weg gebaand naar de 'hoge' cultuur en de beheersing van het academische discours. Bryant is echter een gedesillusioneerd man, die nauwelijks gelooft in zijn eigen 'hoge' cultuur, en het betreurt dat Rita's authenticiteit en spontaneïteit vernietigd zijn tijdens haar transformatie tot een geletterd persoon. In deze bewuste scène zijn we als kijker getuige van een confrontatie tussen een dronken Frank en Rita, die erg enthousiast is over haar nieuw verworven kennis en geestesgesteldheid. Als Frank hierover openlijk zijn scepsis uit, horen we de volgende conversatie:

Rita: "What you can't bear is that I am educated now. (...) I've got what you have an' y' don't like it. (...) I don't need you anymore. I've got a room full of books. I know what clothes to wear, what wine to buy, what plays to see, what papers and books to read. I can do without you".

Frank: "Is that all you wanted? Have you come all this way for so very little?"

Rita: "Oh it's little to you, isn't it? It's little to you who squanders every opportunity and mocks and takes it all for granted."

Frank: "Found a culture, have you, Rita? Found a better song to sing, have you? No--you have found a different song, that's all. And on your lips it's shrill and hollow and tuneless. Oh, Rita, Rita…"

Hypothese

De interpretatie van deze scène is van groot belang om een standpunt in te nemen over de beeldvorming van geletterdheid in de film en om in het algemeen te reflecteren over de mythe van geletterdheid. Welke interpretatie of betekenissen activeren studenten in de discussiefora? Hoe hebben ze gereageerd op Bryants verwijt: "Have you come all this way for so very little?" Gaan ze akkoord met zijn opinie dat de nieuwe, 'geletterde' Rita simpelweg "a different song" zingt, maar niet noodzakelijk "a better song"? Of delen ze veeleer Rita's enthousiaste kijk op geletterdheid, onderwijs en 'hoge' cultuur als waardevolle kennis en vaardigheden.

 

Beide interpretatieve posities zijn mogelijk aangezien onze eigen structuralistisch-narratieve analyse van de film (zie ook: powerpointpresentatie) vooraf al duidelijk maakte dat Educating Rita zowel positieve als negatieve connotaties aan geletterdheid en 'hoge' cultuur koppelt en dus meerdere interpretaties toelaat. Nog een andere mogelijkheid is dat de studenten niet willen kiezen en er de voorkeur aan geven om beide visies op geletterdheid als 'waar' te aanzien. In elk geval raken de bovengestelde vragen en overwegingen de kern van het socio-culturele, ideologische en onderwijskundige debat over geletterdheid, de waarde van 'hoge' cultuur versus 'lage' cultuur en de botsing van verschillende geletterdheden of Discourses (Gee 1996/2008).

 

Discussie 1: "een beter liedje" versus "een ander liedje"

Onze exploratieve analyse van de data uit de online discussiegroepen toont dat de interpretaties van de studenten grofweg in twee posities kunnen worden verdeeld. Een eerste groep studenten beslist om niet akkoord te gaan met Frank Bryants verwijtende uitspraken. De volgende passage is exemplarisch voor heel wat studenten die net die interpretatieve positie innemen: 

“Ik denk niet dat Frank gelijk heeft als hij beweert dat Rita alleen maar 'een ander liedje' zingt. (...) Is het niet zo dat Rita er van in het begin naar streefde om keuzes te kunnen maken? Ik dacht dat ze daarom bijscholing volgde, om meer capaciteiten en mogelijkheden te bekomen. Rita had zichzelf nog niet ontdekt en wou keuzes kunnen maken, nu heeft ze dit bereikt. In dat opzicht denk ik dat ze er nu toch beter voor staat en dat ze 'a better song' gevonden heeft. Dit kan je ook afleiden uit het feit dat ze er op dit moment in de film veel gelukkiger uitziet. Ze voelt zich beter en lijkt opengebloeid.”

De studenten die dit standpunt delen, beklemtonen duidelijk de positieve connotaties van geletterdheidsverwerving die Educating Rita als mogelijke interpretatie in zich draagt. Geletterdheid verwerven en inwijding in de 'hoge' cultuur betekent in dit geval empowerment: de mogelijkheid om je leven in eigen handen te nemen, eigen keuzes te maken en daardoor een gelukkiger leven te leiden. Vanuit dit standpunt kunnen we stellen dat Educating Rita bijdraagt tot de constructie van de mythe van geletterdheid in onze visuele cultuur. 

In de discussiegroepen treffen we ook een klein aantal studenten aan die dit standpunt delen, maar een subtiele nuance toevoegen. We kunnen dit illustreren aan de hand van de volgende bijdrage:

“We kunnen zeggen dat Rita een betere cultuur heeft gevonden, maar enkel in termen van 'beter' voor haar (en daarom niet beter voor iedereen). Zij is er gelukkiger mee: nu heeft ze de mogelijkheid om keuzes te maken, terwijl ze vroeger vastzat binnen haar culturele codes (bijvoorbeeld ze moest kinderen krijgen).”

Ook al onderschrijft deze studente de visie dat Rita haar levensomstandigheden heeft verbeterd, toch wijst ze erop dat inwijding in een 'hogere' cultuur of beheersing van een dominante Discourse in de maatschappij niet noodzakelijk leidt tot geluk of een betere levenssituatie. In die zin geeft ze eigenlijk tegelijk kritiek op de mythe van geletterdheid in onze cultuur. 

De meeste studenten behoren echter tot de groep die na het zien van het filmfragment negatieve connotaties van geletterdheid en 'hoge' cultuur 'activeren'. Zij beschouwen Rita's nieuw verworven kennis en vaardigheden als niets meer dan simpelweg “een ander liedje”: 

“In het begin van de film beschouwt Rita de hoge, academische cultuur als de ideale cultuur die 'better' is dan haar eigen cultuur waarop ze een beetje neerkijkt. Ze heeft er dan ook veel voor over om aan deze 'hogere' cultuur deel te nemen. In de scène die we hier bespreken, deelt ze nog altijd deze mening. Maar door verschillende gebeurtenissen (zoals de zelfmoordpoging van [haar vriendin] Trisch en het steeds grotere alcoholprobleem van Frank) moet ze haar standpunt herzien. In het laatste deel van de film realiseert Rita zich dat de hoge, academische cultuur niet 'better' maar 'different' is t.o.v. haar eigen cultuur. Ze heeft een meer realistisch beeld gekregen over de academische cultuur.”

In de woorden van een andere studente klinkt dit als volgt:

“Naarmate de film vordert, sluit ik me volledig aan bij diegenen die de mening hebben dat Rita merkt dat het niet een 'better' song is dat ze nu zal zingen, maar een 'different one'. De opmerking dat ze haar doel bereikt heeft en wellicht gelukkiger geworden is , kan ik niet volledig steunen, daar Rita met een aantal situaties in aanraking komt waardoor, naar mijn visie, 'the better song' plots vals begint te klinken. Het romantische aspect van de academische wereld lijkt te vervagen (wat ben je met een diploma als je anders geen leven hebt? cf. Frank en z’n alcoholprobleem… Wat ben je met kennis als het je psychisch allemaal teveel wordt? cf. Trish…) Concluderend stel ik dat Rita duidelijk een 'different song' zingt.”

Bovenstaande passage toont tevens de interactie tussen studenten tijdens de online discussies en we zien hoe studenten leren door diverse perspectieven tegen elkaar af te wegen en zelf een standpunt in te nemen. De studenten die met gelijkaardige interpretaties op de proppen komen, beklemtonen duidelijk connotaties van geletterdheid als desillusie of identiteitscrisis.

Het mag duidelijk zijn dat dergelijke commentaren Educating Rita veeleer als een film bestempelen die bijdraagt tot de deconstructie van de mythe van geletterdheid in onze cultuur. We merken tussendoor op dat studenten af en toe ook naar de cinematografie of de mise-en-scène verwijzen, om de verschuivende relatie tussen de protagonisten te verduidelijken:

“Ook de mise-en-scène draagt ertoe bij dat de relatie tussen de twee [Frank and Rita] veranderd is. Er is, letterlijk, meer afstand tussen hen. De belichting en het kleurgebruik zorgen in deze scène ook voor een wat donkere, minder prettige sfeer.” 

Ons overzicht van exemplarische voorbeelden uit de online discussies die de studenten voerden, geeft dus, zoals we al stelden, in belangrijke mate aan dat de filminterpretaties van de leraren-in-opleiding grofweg in twee grote blokken uiteenvallen. Slechts enkele studenten vermelden expliciet dat Educating Rita de geletterdheidsmythe tegelijk bevestigt én ontkracht, maar zelfs in die gevallen vertonen de schrijvers in kwestie de neiging om alsnog één positie te bevoorrechten:

“Wat je zegt is waar: de mythe van geletterdheid wordt zowel versterkt als gedeconstrueerd. Alhoewel ik denk dat in dit soort films, alles bij elkaar genomen, de geletterdheidsmythe vooral domineert. Zoals ook al eens werd vermeld in deze groep, op het einde van de film draait alles toch redelijk goed uit voor Rita, Billy Elliot, Vivian [Pretty Woman], etc.: ze slagen (hun 'American dream' wordt gerealiseerd) en vinden het geluk, ze verwerven een betere positie in de maatschappij, krijgen respect, ... Het klopt inderdaad dat 'geletterde mensen', zoals Frank, ook wel als ongelukkig worden afgebeeld, maar uiteindelijk loopt het toch goed af voor hen ook (...) .”

Uit de bovenstaande woorden, waarmee een studente reageert op voorafgaande commentaren, blijkt duidelijk dat zij zich bewust is dat Educating Rita als een soort ideologisch 'strijdperk' fungeert, waarbij de film met elkaar wedijverende interpretaties genereert. De studente in kwestie verwijst ook naar diverse protagonisten uit andere 'Pygmalionfilms' (Billy Elliot, Pretty Woman) om haar standpunt kracht bij te zetten. Dit soort van commentaren toont aan dat studenten ook intertekstuele verbanden meenemen in hun reflectie over de geletterdheidsmythe en zich zo ongetwijfeld bewuster worden van op elkaar ingrijpende verhalen of mythes die in onze visuele cultuur circuleren. Uiteraard gebeurt dit deels onder invloed van inzichten die vooraf in de lesmodule over de beeldvorming van geletterdheid werden meegegeven. Maar het feit dat de studenten in hun argumentatie ook zelf spontaan op de proppen komen met filmtitels die in de lessen niet werden besproken (i.c. Billy Elliot) wijst op een leerproces dat zich in de interactie binnen de discussiegroepen ontwikkelt. In dit leerproces mogen we een voorzichtige aanwijzing zien voor een verhoging van de kritische mediageletterdheid van leraren-in-opleiding. 

Discussie 2: "Ik kon mezelf gemakkelijk terugvinden in Rita"

Onze verkennende analyse van de data uit de online discussiegroepen toont onmiskenbaar aan dat heel wat studenten zich konden identificeren met de ambivalente gevolgen van geletterdheidsverwerving in Educating Rita. Dit blijkt uit heel wat treffende, persoonlijke verhalen of  getuigenissen. Door de leraren-in-opleiding te vragen om het filmverhaal met hun eigen verhalen te verbinden, werden ze uitgenodigd om op een openhartige manier ervaringen en inzichten vanuit een persoonlijk perspectief te delen. We stellen vast dat meerdere studenten de gevolgen van hun eigen academische opleiding kritisch onder de loep nemen of hun eigen worsteling beklemtonen om bi-Discoursal (Gee 1996/2008) te worden: 

“Bij het bekijken van de film, kon ik mezelf gemakkelijk terugvinden in Rita. Ik kom uit een gezin met ouders die geen scholing hebben genoten. In mijn familie ben ik de eerste die aan een universiteit studeert. Dus ben ik ook de eerste die mijn weg zoekt in de academische cultuur, met  haar eigen, specifieke codes. Kortom: een andere Discourse. Regelmatig leidt dit tot dubbelzinnige gevoelens. Enerzijds leer ik om de wereld vanuit een ander en breder perspectief te zien. Anderzijds voel ik me soms ontworteld, mosselen noch vis. Soms staat mijn nieuwe manier van denken haaks op die van mijn familie. En dat leidt tot een gevoel van de film te begrijpen.” 

Deze ontboezeming toont ons op een veelzeggende manier hoe moeilijk het is om twee verschillende culturen of Discourses te beheersen en met elkaar in evenwicht te brengen. De studente in kwestie legt een duidelijke parallel tussen haar eigen occasionele gevoelens van verscheurdheid en de identiteitscrisis die Rita op een bepaald moment in de film doormaakt. Door het woord Discourse te gebruiken, maar het n.a.v. de film in een persoonlijk perspectief in te bedden, concretiseert de studente een abstract concept uit de les over (de beeldvorming van) geletterdheid. Dit verscherpt en bestendigt ongetwijfeld haar inzicht in de materie.

Zo kunnen we stellen dat werken met film in combinatie met discussiegroepen eigenlijk een tweevoudig proces van concretisering van abstracte leerstof mogelijk maakt: in eerste instantie biedt een film als Educating Rita een illustratieve verbeelding van vrijwel alle aspecten die met de problematiek van geletterdheidsverwerving en culture clashes samenhangen (identiteitscrisis, de worsteling om bi-Discoursal te worden, de assimilerende kracht van een dominante Discourse of 'hoge' cultuur, etc.);  vervolgens volgt een tweede concretisering van theoretische kennis via de (confrontatie met) persoonlijke verhalen van studenten in de discussiegroepen. 

In nog een andere getuigenis tenslotte verwijst een studente niet naar haar familie, maar naar haar vriendenkring om na te denken over het centrale vraagstuk "a better song" versus "a different song":

“Als ik nadenk over mijn sterk gemengde vriendenkring (van enkel beroepsonderwijs tot universitaire diploma's), dan valt het mij op dat diegenen zonder hogere opleiding dikwijls meer ongecompliceerde mensen zijn. Velen van hen hechten veel waarde aan bepaalde waarden. Ik denk dat we dit ook in het geval van Rita kunnen zien. Eerst is ze ongeschoold, maar ze heeft een doel in het leven, ze wil slagen en is eerlijk tegenover Frank over wat ze denkt en voelt. Om het een beetje zwart-wit te stellen: Rita vertegenwoordigt een gewone, oprechte manier van leven... Frank daarentegen leeft in een wereld van schijn en valsheid.”

We stellen vast dat een dergelijke, wat geromantiseerde kijk op de 'eerlijke' aard van de ongeschoolde man of vrouw goed vertegenwoordigt is in de geesten van onze leraren-in-opleiding.