• Discussiefora
• Filmfragment
• Discussie 1: Oneerbare voorstellen op school: morele implicaties
• Discussie 2: Didactische waarde van taboedoorbrekende films?
• Discussie 3: "Mijn leraar (...) ging graag nogal losjes om met de leerlingen"

Discussiefora: praktische uitwerking en omstandigheden

Naar aanleiding van een specifieke scène uit de film All Things Fair formuleerden we de volgende drie vragen voor de leraren-in-opleiding:

 

1. Analyseer en interpreteer het gerepresenteerde ‘onderwijstaboe’ met de volgende deelvragen als leidraad: Wat betekent de scène/sequentie volgens jou? Wat leer je eruit m.b.t. de representatie (beeldvorming) van onderwijs in het algemeen en leraren in het bijzonder? Wat vind je van de manier waarop het ‘onderwijstaboe’ in kwestie gerepresenteerd wordt? Welke positie neem je als leraar/lerares-in-opleiding zelf in t.o.v. het gerepresenteerde onderwijstaboe? Tracht je interpretaties en standpunten zoveel mogelijk met argumenten te ondersteunen, onder meer door voldoende aandacht te besteden aan belangrijke elementen van de filmtaal zoals mise-en-scène, cinematografie, montage en geluid.

 

2. Relateer het gerepresenteerde ‘onderwijstaboe’ aan eigen of andermans persoonlijke ervaringen/verhalen. 

 

3. Relateer het gerepresenteerde ‘onderwijstaboe’ aan andere films die je eventueel gezien hebt. Vergelijk.

 

We vroegen de studenten eerst om deze vragen individueel te beantwoorden in discussiefora op een online leeromgeving (i.c. digitaal platform Zephyr). In elk discussieforum participeerden kleine groepjes van vijf à zes studenten. Vervolgens vroegen we de studenten om minstens twee à drie keer te reageren op wat hun medestudenten hadden geschreven. Ze konden daarbij akkoord gaan of het niet eens zijn met de filminterpretaties van de andere participanten of ze konden hun persoonlijke verhalen becommentariëren. Het kon ook gaan om een aanvulling, een illustratie, een problematisering of nuancering van een eerder standpunt. De studenten kregen de tijd om gedurende drie à vier weken actief te blijven op de discussiefora. Na die periode werden de fora afgesloten. Hoewel we een tijdlang een paar fora modereerden, kozen we uiteindelijk voor niet-gemodereerde fora, omdat we de opinies, interpretaties en verhalen van de leraren-in-opleiding zo weinig mogelijk wilden beïnvloeden of remmen.

 

De studenten die aan de discussiefora participeerden, volgden de opleiding tot Bachelor in het onderwijs: secundair onderwijs (Arteveldehogeschool of Hogeschool West-Vlaanderen). In totaal namen 72 studenten deel. Voor aanvang van hun studie volgden de studenten een opleiding aan een technisch secundaire of algemeen secundaire school. De meeste studenten die deelnamen aan de foradiscussies hadden geen specifieke filmwetenschappelijke voorkennis.

 

Filmfragment

In de Zweedse film All Things Fair zien we hoe de aantrekkelijke lerares Viola de de aandacht van de vijtienjarige Stig trekt. Al snel raakt hij volledig in haar ban en zoekt hij, nieuwsgierig naar een eerste seksuele ervaring, toenadering door middel van niet mis te verstane blikken en flirterig gedrag in het klaslokaal. Viola voelt zich eveneens aangetrokken tot Stig en in deze scène zien we hoe de beide protagonisten op de zolder van de school belanden waar Stig zijn slag thuishaalt. De scène is sterk erotisch geladen en markeert het begin van een seksuele relatie tussen lerares en leerling, waarbij de spanning hoog oploopt. Uiteindelijk mondt de relatie uit in een psychologisch steekspel waarbij Viola machtsmisbruik niet schuwt. 

 

 

 

 

Discussie 1: Oneerbare voorstellen op school: morele implicaties

Naar aanleiding van het fragment ontstaat een discussie over de vraag of een leerkracht het zich al dan niet kan veroorloven om een amoureuze en/of seksuele relatie aan te gaan met een van zijn of haar leerlingen. Hoewel de meeste studenten beweren zich nooit met dergelijke relaties in te zullen laten en sterk afraden om op dat vlak zelf als leerkracht het initiatief te nemen, blijken ze er toch begrip voor te kunnen opbrengen dat een leerkracht en een leerling gevoelens voor elkaar kunnen hebben:

Zelf sta ik niet open voor zo'n relatie, maar ik kan er wel begrip voor opbrengen. Het is heel moeilijk om echte gevoelens te onderdrukken.

Als toekomstig leerkracht ben ik er me ten volle van bewust dat dit vaker gebeurt dan je denkt.  Ik versta het aan de ene kant wel. Als ik nu als 21-jarige, voor een klas van 18-jarigen kom te staan, zit de kans er altijd in dat je je aangetrokken voelt tot een van je leerlingen. […] Toch vind ik het belangrijk om zelf geen afspraakjes te organiseren. Dat zou voor mij veel te ver gaan.

Een van de dominante kwesties die in de discussie echter aan de kaak wordt gesteld is in hoeverre het ethisch verantwoord is dat leerkrachten dergelijke relaties met leerlingen aangaan: enerzijds ten aanzien van de leerling zelf, maar ook ten aanzien van zijn of haar ouders:

Een relatie (seksueel) tussen leraar en student is VERKEERD. Ook al bestaat er een wederzijds verlangen tussen beide partijen, toch mag hier niet aan worden toegegeven. Gevolgen doen er voor mij niet echt toe. Het is de ethische correctheid waar het hier om draait. Een ouder zend zijn/haar kind naar school en plaatst vertrouwen in het lerarenkorps. Hij/zij vertrouwt erop dat de jongere correct wordt behandelt. Ook is het als ouder persoon verkeerd om gebruik te maken van de naïeve droomwereld van een kind of puber. Op een dergelijke leeftijd weet meestal nog niet waar je staat op vlak van relaties en seks. Binnen een beroep waar van je wordt verwacht om 'op te voeden' kan een toegeving aan dergelijke omstandigheden volgens mij niet plaatsvinden.

Voor mij kan een relatie tussen een leerkracht en een leerling niet. Daarom denk ik dat het, als leerkracht, mijn ethische plicht is om dit te melden bij de directie als ik hiervan op de hoogte zou zijn.

Andere studenten stellen dan weer dat een relatie tussen een leraar en een leerling wel kan, op voorwaarde dat de relatie begeerte overstijgt en gebaseerd is op echte liefde:

Wie ooit al eens verliefd is geweest, weet dat het verstand op deze momenten vaak blind is. Voor leerkrachten is dat natuurlijk ook zo. Ik denk dat het perfect mogelijk is dat een leerkracht verliefd wordt op een leerling en volgens mij moet dat ook kunnen. […] Alleen moet het zo zijn dat het niet alleen om seks te doen is, maar dat er sprake is van oprechte liefde.

In reactie daarop vraagt een aantal studenten zich af of 'echte liefde' tussen leerkrachten en leerlingen überhaupt wel mogelijk is, aangezien er in klasverband steeds sprake is van een ongelijke relatie. De verliefdheden van een leerling menen ze dan ook toe te kunnen schrijven aan het feit dat sommigen zich aangetrokken voelen tot iemand die – in die context, althans – ouder is en 'macht' heeft:

In vele van de gevallen kijken de leerlingen op naar de leerkracht, wie ze vaak ervaren als een soort vaderfiguur. Vandaar dat ze misschien gevoelens koesteren tegenover hen. Maar leerkrachten zelf horen daar niet aan toe te geven.

De leerling is hier het slachtoffer van zijn hormonen en naïviteit. Wat hij nog niet inziet is dat hij verliefd is op zijn lerares omdat ze ouder en rijper is en hij denkt dat hij iets van haar kan leren Echt verliefd is hij niet; hij is gewoon nieuwsgierig. Ik vind het trouwens niet kunnen dat de lerares hier misbruik van maakt. Waar zijn haar normen en waarden?

De discussie neemt een interessante wending wanneer een van de studenten zich afvraagt of deze problematiek wel vanuit het juiste perspectief wordt benaderd. Ze uit haar twijfels over of het wel correct is dat de leerkracht in dit geval de zwarte piet wordt toegeschoven en haar leerling als een slachtoffer wordt beschouwd.

Ik vind net dat in dit fragment het omgekeerde wordt benadrukt: de leerling is de initiatiefnemer en de lerares is het slachtoffer.

Naar aanleiding van deze uitspraak ontspint zich een geanimeerde discussie waarin de schuldvraag centraal wordt gesteld:

student 1: In mijn ogen heb je, als leerkracht, een opvoedende functie en is het dus niet meer dan normaal dat de relatie die je met leerlingen hebt louter in functie van hun opvoeding is. De lerares faalt in haar taak als opvoeder: ze laat zich meeslepen door haar verlangens en heeft dus alle schuld. Ze is dus zeker geen slachtoffer.

student 2: Ik vind ook dat de lerares hier niet gezien moet worden als slachtoffer. Ze is namelijk oud en wijs genoeg om om te gaan met haar gevoelens. Ze zou, naar mijn mening, beter moeten weten. Ze kon de avances van die leerling ook gewoon afwijzen. […] Door alles te verstoppen voor de buitenwereld bevestigen ze dat ze iets verkeerd doen.

student 3: Ik denk dat ik begrijp wat X wil zeggen. Het is inderdaad niet altijd de schuld van de leraar. Toen ik in het derde middelbaar zat, was er een meisje die ziekelijk verliefd was op onze leerkracht Engels. Ze vertoonde echt stalkersgedrag en zei ook dat ze een relatie met onze leerkracht had. Hij zei er niet veel over, waardoor we in het begin dachten dat het waar was.. Na verschillende leugens werd ze doorverwezen naar een psychiater.

student 4 [@ student 3]: In dit geval treft de leraar ook schuld. Waarom zei hij er niet veel over. Misschien was er dan toch meer aan de hand.

Los van de vraag of de leerling, dan wel de leraar de eerste stap zette, de wet is heel duidelijk: seksueel contact binnen een afhankelijkheidsrelatie is strafbaar. Aan deze hele problematiek werd een aantal jaren geleden aandacht besteed in een artikel dat verscheen in het Nederlandse tijdschrift, Onderwijsblad. Het artikel omvat naast een analyse van het probleem ook een aantal pakkende verhalen van leraren en leerlingen die met amoureuze gevoelens jegens elkaar geconfronteerd werden.

Discussie 2: Didactische waarde van taboedoorbrekende films?

Het fragment blijkt ook aanleiding te geven tot een discussie over de didactische meerwaarde van films waarin taboes worden gerepresenteerd. Terwijl sommige studenten vinden dat het fragment geschikt is als eye-opener om erotische relaties tussen leraren en leerlingen bespreekbaar te maken, vinden anderen dat dit thema geen plek kan krijgen in het onderwijs, ook niet in de lerarenopleiding:

student 1: Ik vind dat deze film zeker niet geschikt om in het onderwijs te dienen. Wanneer ik deze film wel in klas zou tonen, zou ik het gevoel hebben dat ik faal als leerkracht. Ik faal doordat ik de leerlingen niet opvoed zoals van mij verwacht wordt: ik geef hen een verkeerd beeld van leerkrachten. Op deze manier zal het wederzijds respect dat leerlingen tegenover leerkrachten opgebouwd hebben, helemaal verdwijnen. Dit is toch het laatste wat we willen? […] Ook in de lerarenopleiding moeten ze deze film niet tonen, omdat de film een verkeerd beeld geeft van leraren.

student 2 [@ student 1]: Deze film zou ik dus ook niet geschikt vinden om in de les te gebruiken. We moeten de leerlingen niet het beeld van de falende leerkracht voorschotelen, maar we moeten hen de positieve kanten van het onderwijs laten zien. Ik vind het belangrijker om het belang van onderwijs te volgen te benadrukken, om te beklemtonen hoe je door al de opgedane kennis een carrière kan uitbouwen, om leerlingen alert te maken op de verschillende manieren waarop ze 'geletterd' kunnen zijn.

student 3 [@ student 1 en 2]: Maar ik vind het net belangrijk dat je leerlingen confronteert met zulke zaken. Net door het onderwerp bespreekbaar te maken benadruk je als leerkracht ook het feit dat het om een taboe gaat. En dat is toch ook een belangrijk onderdeel van de waardenopvoeding, niet?

student 4 [@ student 2]: Ik vind het beeld van een falende leerkracht niet gebruiken om dat taboe weg te duwen, ook niet zo'n goed idee.

Deze boeiende discussie kunnen we opvatten als een soort meta-beschouwing over de wenselijkheid van de integratie van film in het onderwijs. Het mag duidelijk zijn dat de meningen hierover sterk uiteenlopen. Het lijkt ons hierbij van belang om op te merken dat heel wat counter-narratives wel geschikt zijn voor de lerarenopleiding, maar ongetwijfeld minder wenselijk zijn als onderdeel van het curriculum van het secundair onderwijs (cf. de opmerking van student 1). Verboden, delicate, ongewone, vreemde of onverwachte aspecten van het lerarenberoep blijven, ons inziens, beter niet onbesproken in de lerarenopleiding aangezien dit neerkomt op struisvogelpolitiek en het in stand houden van taboes.

Discussie: "Mijn leraar (...) ging graag nogal losjes om met de leerlingen"

Hoe zelfverzekerd het merendeel van de studenten ook beweert dat het hen onmogelijk kan overkomen, toch blijkt uit de persoonlijk getinte verhalen die ze naar aanleiding van het fragment vertellen dat erotische relaties tussen leraren en leerlingen niet zo uitzonderlijk zijn.

Mijn leraar LO uit het secundair ging graag nogal losjes om met de leerlingen. Op een fuif had hij eens met een zesdejaars gekust. Iedereen schrok er wel wat van, maar uiteindelijk begreep iedereen dat omdat hij ook nog jong was. Ik weet ook dat hij stiekem op school naar lege klassen trok met haar.

Het valt op dat de getuigenissen niet zelden een aspect van dwang of amoureus eenrichtingsverkeer bevatten:

Tijdens een mondeling examen maakte onze leerkracht Nederlands avances bij een van mijn vriendinnen. Hij had haar gevraagd of ze hem voor zijn Nieuwjaar drie kussen wou geven. Mijn vriendin deed dat (omdat ze schrik had dat ze anders slechte punten zou krijgen), maar hij bleek meer te willen dan een kus op de wang. Toen is ze weggelopen. Onze leraar was al dicht bij zijn pensioen en stak ook tijdens de lessen niet onder stoelen of banken dat hij wel een groen blaadje lustte. Ik hoorde achteraf dat ze hem het jaar nadien op vervroegd pensioen hebben gestuurd.

In een aantal gevallen gaat het zelfs om erg tragische gebeurtenissen, waarin sprake is van misbruik:

In het tweede middelbaar zat er een niet onknap meisje in mijn klas. Ze was elke dag vrolijk en haar punten waren keer op keer ontzettend goed. Op een dag was ze afwezig. De nietsvermoedende klasgenoten, waaronder ikzelf, schrokken toen we hoorden van de klastitularis wat het meisje had meegemaakt. Ze was aangerand door een leerkracht van de basisschool iets verderop in het dorp. Het meisje had er altijd op school gezeten in haar jongere jaren en ze kreeg dan ook verschillende jaren les van de leerkracht in kwestie. Blijkbaar was hij al jaren verliefd op haar. Het meisje was 2 maand lang niet meer dezelfde.

Aangezien in een onderwijscontext verschillende mensen dagelijks met elkaar omgaan en ook lichamelijkheid daarbij bewust of onbewust een belangrijke rol speelt, is er steeds een kans dat in die omgang gevoelens van verliefdheid en/of seksuele gevoelens ontstaan. Niet enkel tussen leerlingen onderling, maar ook tussen leerlingen en leerkrachten. Of er, in het geval van leerkrachten en leerlingen, gevolg aan gegeven kan worden, laten we hier even in het midden. Het is echter een feit dat nogal wat leerkrachten hiermee geconfronteerd worden. Studenten hierop voorbereiden of handelingsoriëntaties meegeven is quasi onmogelijk. Film biedt echter alvast de mogelijkheid om het onderwerp bespreekbaar te maken. Doordat in schoolfilms diverse mogelijke werkelijkheden worden aangereikt en via het narratieve verloop bepaalde gevolgen of 'oplossingen' worden gerepresenteerd, nodigen (taboedoorbrekende) schoolfilms uit tot anticipatie op de toekomst en genereren ze mogelijk een bevrijdende vorm van verbeelding.